Ο θάνατος του Dan Ben-Amos, Καθηγητή της Λαογραφίας και των Ασιατικών και Μεσανατολικών Σπουδών στο Πανεπιστήμιο της Pennsylvania των ΗΠΑ, εμβληματικής μορφής της Αμερικανικής και παγκόσμιας λαογραφίας,  αφήνει αισθητά φτωχότερο τον επιστημονικό κόσμο, ιδιαίτερα τις λαογραφικές σπουδές.

Ο Dan Ben-Amos σπούδασε στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, Βιβλικές σπουδές και Αγγλική λογοτεχνία. Στο πλαίσιο του αντικειμένου της Εβραϊκής λογοτεχνίας, παρακολούθησε τα λαογραφικά μαθήματα του Καθηγητή Dov Noy και συνέχισε με μεταπτυχιακές και διδακτορικές σπουδές στη λαογραφία στο Πανεπιστήμιο της Indiana, στο Bloomington. Η επιτόπια έρευνα που πραγματοποίησε για οχτώ μήνες μεταξύ των πληθυσμών Edo της Νιγηρίας, επηρέασε αποφασιστικά την αντίληψή του για τον λαϊκό πολιτισμό, ενόσω μελετούσε τους παραμυθάδες, τους τραγουδιστές, τους χορευτές και τους μετέχοντες στις τελετουργίες κατά τη διάρκεια της παράστασής τους.

Ο Ben-Amos στον κλασικό ορισμό του για τον λαϊκό πολιτισμό ως «καλλιτεχνική επικοινωνία σε μικρές ομάδες» (Ben-Amos 1971, 2014), επαναπροσδιορίζει τη θεωρία, τη μεθοδολογία και την ορολογία των λαογραφικών σπουδών διεθνώς και οριοθετεί τον λαϊκό πολιτισμό (folklore) ως αντικείμενο αναλυτικής έρευνας· αν και αυτός ο ορισμός συνάντησε στην αρχή αντιδράσεις, στη συνέχεια έγινε συνολικά αποδεκτός και σήμερα, παντού, αλλά και στην Ελλάδα, είναι από τα πρώτα πράγματα που μαθαίνουν οι πρωτοετείς φοιτητές της λαογραφίας: η «αρχαιολογική» αντίληψη της συλλογής και διάσωσης επιμέρους πραγμάτων από τη λήθη του παλαιού και αξιοπερίεργου, που ενυπήρχε στα πρώτα στάδια διαμόρφωσης της έννοιας του λαϊκού πολιτισμού,  αντιστρέφεται στον ορισμό του Ben-Amos που αντιμετωπίζει τον λαϊκό πολιτισμό όχι ως ένα άθροισμα πραγμάτων για συλλογή, αλλά ως μια διαδικασία, μια μοναδική επικοινωνιακή διαδικασία (γλωσσική, οπτική, μουσική ή κινητική)· η αισθητική διάσταση αυτής της διαδικασίας την ξεχωρίζει από τις άλλες μορφές της καθημερινής επικοινωνίας, ενώ κοινωνικά, προϋποθέτει την άμεση επικοινωνία (και όχι επομένως τη μαζική), στο πλαίσιο ενός επικοινωνιακού γεγονότος, όπου αυτοί που μετέχουν μοιράζονται τους ίδιους συμβολικούς κώδικες και συμβάσεις (είναι επομένως μέλη μιας μικρής ομάδας).  Υπογραμμίζοντας την έννοια του συγκείμενου, ο Ben-Amos τονίζει ότι η μετάβαση κάθε λαϊκού κειμένου σε ένα διαφορετικό λογοτεχνικό, ιστορικό ή πολιτισμικό συγκείμενο το προικίζει με μία νέα σημασία. Ωστόσο, οι κοινωνικές συμβάσεις και ρυθμίσεις, οι πολιτισμικοί και γλωσσικοί κανόνες που επηρεάζουν την παράσταση του λαϊκού πολιτισμού, περιορίζουν τη μοναδικότητα κάθε γεγονότος και το υποβάλλουν στις συμβάσεις της επικοινωνίας.  Ο ορισμός αυτός διατυπώθηκε στο πλαίσιο των εξελίξεων στις λαογραφικές σπουδές από τη  δεκαετία του 1960, υπό την επιρροή της ανθρωπολογίας, της γλωσσολογίας – ειδικότερα της εθνογραφίας της ομιλίας – και του Ρωσικού φορμαλισμού και εντάσσεται στο πλαίσιο του κινήματος των Νέων Προοπτικών στην Αμερικανική λαογραφία και των ερευνών που εκκινούν από τους Alan Dundes, Roger D. Abrahams, Dell Hymes, Richard Bauman κ.ά. που οδηγούν, μεθοδολογικά, στην επανένταξη του «λαού» στη λαογραφία, τονίζοντας την επικοινωνιακή και πρακτική βάση συγκρότησης της κοινωνικής ζωής. 

Ο Ben-Amos, αν και ασχολήθηκε με μια πληθώρα ερευνητικών αντικειμένων (λαϊκή αφήγηση, θεωρία του μύθου, παροιμίες, εβραϊκός λαϊκός πολιτισμός, αφρικανικός λαϊκός πολιτισμός, στρουκτουραλιστική ανάλυση κ.ά.), αντιμετώπιζε, ως μια σταθερή παράμετρο της ερευνητικής του διαδρομής, τη συμβολή της λαογραφίας στις Ανθρωπιστικές Επιστήμες, μέσα από τη μελέτη ιστορικών περιόδων, λαών και πολιτισμών, με έμφαση στις μορφές της προφορικής λογοτεχνίας τους, και των αντίστοιχων  θεωριών και μεθόδων μελέτης της. Εάν για τους παλαιότερους λαογράφους ο στόχος της λαογραφίας ήταν να μελετήσει «τη λογοτεχνία αυτών που δεν γνώριζαν γράμματα», οι σύγχρονοι λαογράφοι, γράφει ο Ben-Amos στον πρόλογο ειδικού αφιερώματος του περιοδικού Humanities (2021), «προτρέπουν τις Ανθρωπιστικές Επιστήμες να μελετήσουν τα ανθρωπιστικά στοιχεία της ανθρωπότητας που οι Ανθρωπιστικές Επιστήμες περιθωριοποιούν». Στη συστηματική έρευνά του για τη λαϊκή αφήγηση, ο Ben-Amos, υπογραμμίζει ότι αυτή συγκροτεί μια πραγματικότητα πολιτισμικά κωδικοποιημένη, της οποίας τα επαναλαμβανόμενα σχήματα, οι κανονικότητες και οι κανόνες είναι πολιτισμικές και όχι ακαδημαϊκές κατασκευές, επομένως η ορολογία και οι κατηγορίες που χρησιμοποιούνται από τους ίδιους τους φορείς του λαϊκού πολιτισμού είναι η μόνη δυνατή βάση για την έρευνα.

Σημαντική ήταν και η αντίθεσή του στην επιλογή της UNESCO να αντικαταστήσει τον όρο folklore, που χρησιμοποιούνταν αρχικά, από τον όρο Intangible Cultural Heritage· o Ben-Amos υπογραμμίζει ότι, ενώ το πρόγραμμα της UNESCO αναγνωρίζει τη μη υλικότητα (intangibility) της κουλτούρας, την αντιλαμβάνεται τελικά με υλικούς όρους, διάσωσης, διατήρησης, έκθεσης, εμπορευματοποίησης και τουριστικής εκμετάλλευσης.  Η έννοια της παραδοσιοποίησης μιας κοινωνίας αναφέρεται ακριβώς σε αυτούς τους αναπαραστατικούς μηχανισμούς, όπου «το περιεχόμενο του παρελθόντος τροποποιείται και επαναπροσδιορίζεται σύμφωνα με μια νεωτερική σημασία», δίνοντας έμφαση στον πολιτικό παράγοντα στο παρόν.

Γνώρισα τον Dan Ben-Amos έντεκα χρόνια πριν, το 2012, όταν με τη μεσολάβηση του Καθηγητή Λαογραφίας του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας Ευάγγελου Αυδίκου, του έγραψα ζητώντας του να έρθει στην Αθήνα, ως μέλος της επιστημονικής επιτροπής του διεθνούς συνεδρίου "The Brothers Grimm and the folktale: narrations, readings, transformations” που συνδιοργάνωσαν το ΕΚΠΑ, το Πανεπιστήμιο Θεσσαλίας και το Πανεπιστήμιο Αιγαίου. Ήρθε πράγματι και από τότε κράτησε σταθερή επικοινωνία όχι μόνο μαζί μου αλλά και με άλλους έλληνες συναδέλφους του, ακόμα και μεταπτυχιακούς φοιτητές στους οποίους πρόθυμα έδινε τις συμβουλές του και απαντούσε στις απορίες και τις επιστημονικές τους ανησυχίες.

Διανύοντας σχεδόν εξήντα χρόνια μιας αδιάκοπης ερευνητικής και εκπαιδευτικής διαδρομής, ο Ben-Amos παρέμεινε ως το τέλος ακμαίος και δημιουργικός, δίνοντας σπουδαίες μελέτες, μεταξύ των οποίων, συγκαταλέγεται ο συλλογικός τόμος  The Diary. The Epic of Everyday Life. που επιμελήθηκε σε συνεργασία με τη σύντροφο της ζωής του ψυχολόγο Batsheva Ben-Amos (Indiana University Press 2020) και τον τόμο Folklore Concepts. Histories and Critiques, όπου συγκεντρώνονται, σε επιμέλεια των συναδέλφων του Henry Glassie και Elliott Oring, τα σημαντικότερα κείμενα της επιστημονικής του διαδρομής (Indiana University Press 2020). Το μοναδικό μέχρι στιγμής κείμενό του σε ελληνική έκδοση (το ίδιο το κείμενο είναι στα αγγλικά) μπορείτε να το βρείτε στον τόμο των Μερακλή, Μ. Γ, Γ.Παπαντωνάκη, Χρ. Ζαφειρόπουλου, Μ. Καπλάνογλου, Γ. Κατσαδώρου (επιμ.). Το παραμύθι από τους αδελφούς Grimm στην εποχή μας. Διάδοση και μελέτη, εκδ. Gutenberg, Αθήνα 2017 (το ίδιο κείμενο έχει μεταφραστεί από την ελληνική έκδοση και στα κινεζικά).

Πρωτοπορώντας άνοιξε νέους δρόμους στην επιστήμη της λαογραφίας, ενώ παράλληλα γνώριζε άριστα και αντιμετώπιζε με σεβασμό την ιστορία της επιστήμης του, αποδεικνύοντας σε κάθε εργασία του, τις τεράστιες γνώσεις που είχε για τα έργα των προκατόχων του. Κάποτε μου είχε εκμυστηρευτεί με παιδιάστικη περηφάνια ότι είχε στην κατοχή του, κάτι ιδιαίτερα πολύτιμο, ένα γράμμα του σπουδαίου Ρώσου φορμαλιστή και λαογράφου Vladimir Propp (1895–1970), ο οποίος του το είχε στείλει ως απάντηση σε μια δική του επιστολή.

Δεν θα ξεχάσω την παροιμιώδη σεμνότητά του, τη μεταδοτική ορμή του για νέα σχέδια και νέους λαογραφικούς στόχους, τη συνεχή αφιέρωσή του στην εκπαιδευτική διαδικασία, τους φοιτητές του και τους νέους επιστήμονες της λαογραφίας, τη λατρεία του για τη Μεσόγειο θάλασσα, τους λαούς και τους πολιτισμούς της, τον έμπρακτο φιλελληνισμό του.

Τα θερμά μου συλλυπητήρια στη σύντροφό του Batsheva, στους δυο γιους του, στα εγγόνια του, προς όλους τους συγγενείς, τους φίλους και τους συναδέλφους, του. Τον αποχαιρετώ με ειλικρινή θλίψη και συντριβή.

Μαριάνθη Καπλάνογλου

Βιβλιογραφία:

Ben-Amos, Dan. Toward a Definition of Folklore in Context. The Journal of American Folklore (Toward New Perspectives in Folklore) vol. 84, no. 331 (1971): 3-15

Ben-Amos, Dan. A Definition of Folklore: A Personal Narrative. Estudis de Literatura Oral Popular (Studies in Oral Folk Literature), 3 (2014): 9-28.

Ben-Amos, Dan. Introduction to the Special Issue “The Challenge of Folklore to the Humanities”. Humanities10/1 (2021):  https://doi.org/10.3390/h10010018